नागरिक सर्वोच्चताको धरोहर न्यायालयप्रतिको आस्था अडिग राख्न सकौं

नेपाल बार काउन्सिलले हिजो २०७६ साल साउन २७ गते २६ औं नेपाल कानून व्यवसायी परिषद् दिवसका अवसरमा कानून क्षेत्रका दुईजना अभियन्तालाई सम्मान ग¥यो । जसमा वरिष्ठ अधिवक्ता मोतीकाजी स्थापितलाई मरणोप्रान्त र वरिष्ठ अधिवक्ता सर्वज्ञरत्न तुलाधरलाई सम्मान गरेको छ । सो कार्यक्रममा सम्मान ग्रहण गर्दा वरिष्ठ अधिवक्ता सर्वज्ञरत्न तुलाधरले दिनु भएको आभार मन्तव्यको पूर्ण पाठ यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ (सम्पादक) ।

कार्यक्रमका अध्यक्ष माननीय महान्यायाधिवक्ताज्यू,
प्रमुख अतिथि सम्माननीय प्रधान न्यायाधीशज्यू,
उपस्थित अतिथिज्यूहरु
कानून व्यवसायी मित्रहरु, भद्र महिला तथा सज्जन बृन्द ।

नेपाल कानून व्यावसायी परिषद्को २६ औं स्थापना दिवसको अवसरमा परिषद्ले गरेको सम्मानका लागि हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु । मेरो साठी वर्षको कानून व्यवसायको इतिहासलाई परिषद्ले स्मरण गरेकोमा खुशी प्रकट गर्दछु । यो अवसरमा म आफूले कानून व्यवसाय प्रारम्भ गरेको समयको स्मरण गर्न चाहन्छु । मैले २०१७ सालको अन्त्यतिरदेखि कानून व्यवसाय प्रारम्भ गरेको हुँ । त्यो बेलापुरातनबादी समाज थियो । अग्रगामी सोच कमैमा मात्र देखिन्थ्योे । अध्ययनको क्रममा हामीले विदेशी अभ्यास सुनेका थियौं । त्यसैले न्यायिक सुधारका दिशामा क्रियाशील हुन प्रोत्साहित भएका थियौं ।

स्वतन्त्र न्यायपालिका होस् भन्ने चाहना त्यो समयमा आएको थियो । जनतामा अधिकार होस् भन्ने अपेक्षा राखिएको थियो । प्रजातन्त्रको अभ्यास गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने चाहना थियो । कानूनी राजको कामना थियो । तर समय त्यो धारणा अनुकूलको थिएन । राजनीतिक प्रणालीमा परिवर्तन नभई न्यायालयमा सुधार हुन सम्भव भएन । निर्दलीय पञ्चायती व्यवस्थाभित्रका आफ्नै खालका सीमा थिए । यद्यपि हामी कुनै न कुनै रुपमा जनताको अधिकारको पक्षमा क्रियाशील थियौं ।

मैले कानून व्यवसाय शुरु गरेको समयमा थोरै कानून व्यवसायी अभ्यासमा थिए । म सम्झन्छु ः हामीले पढ्ने कलेजबाट नजिकै रत्नपार्कमा सर्वोच्च अदालत थियो । प्रधान न्यायाधीश हरिप्रसाद प्रधान बडो निर्भिक स्वभावका थिए । पेशागत समर्पण सहित कानून व्यवसायीहरु काम गर्दथे । त्यो बेला पूर्ण नारायण, नारायण प्रसाद, इन्द्रबहादुर, कृष्णप्रसाद भण्डारी, बनारसी महतो पेशामा स्थापित हुनुहुन्थ्यो । के आई सिंहले निर्वाचन बदर गरी पाऊँ भनी सर्वोच्च अदालतमा रिट दायर गरेका थिए । त्यसमा बहस गर्न भारतबाट बंगालका एन सी चटर्जी आएका थिए । त्यो बेला सर्वोच्च अदालतमा निक्कै चहलपहल भएको थियो । तर निर्वाचन बदर भएन ।

म स्वतस्फूर्त रुपमा कानून व्यवसायमा आएको हुँ । न्यायको पक्षमा कुरा गर्न पाइने भएकोले म यो पेशामा आकर्षित भएको हुँ । भारतका केसको अध्ययन गरेर हाम्रो प्रणालीमा पनि सुधार आए हुन्थ्यो भन्ने चाहना बोकेर व्यवसायमा लागेको थिएँ । दिप्त प्रकाश शाह, टोप बहादुर सिंह, निर कुमार क्षेत्रीहरु हाम्रा सहपाठी थिए । पछि सर्वोच्च अदालतको नयाँ भवन बन्यो । त्यो बेला निक्कै ठूलो भवन बनेको थियो । राजा महेन्द्रबाट सर्वोच्च अदालतको भवन उद्घाटन भएको थियो । सर्वोच्च अदालत बसेको स्थानमा अञ्चलाधीश कार्यालय बसेको थियो । व्यवसायमा सेवाको भावना थियो । म पछि नेपाल बारको अध्यक्ष भएको समयमा राष्ट्रिय पञ्चायतसँग पनि अदालतको विवाद भयो । तर त्यो विवादमा सर्वोच्च अदालतले स्वतन्त्रतापूर्वक काम गर्यो । कसैले दबाब दिएको सुनिएन । आज पनि स्वतन्त्र न्यायपालिकाको सन्दर्भ उठ्ता मैले दायर गरेको मुद्दाको चर्चा गरिन्छ ।

नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा नेपाल बार एशोसिएसन र कानून व्यवसायीहरुको उल्लेख्य योगदान रहेको छ । बारमा आजको जस्तो राजनीतिक विभाजनको अवस्था थिएन । राजनीतिक रुपमा बार विभाजित भयो भने यसले आफ्नो भूमिका राम्ररी निर्वाह गर्न सक्दैन । यसको परिणाम न्यायिक कार्य सम्पादनमा पनि पर्दछ । न्यायालयले स्वतन्त्रतापूर्वक निर्भिक भएर काम गर्नु पर्दछ । त्यसका लागि इमान्दारिता नै सबैभन्दा ठूलो शक्ति हो । जनताको विश्वास कायम राख्न न्यायालयले आपूmलाई निरन्तर सुधार गर्दै लैजानु पर्दछ ।

सधैं संघर्ष गरेर मात्र देश सम्बृद्ध हुँदैन । राज्यका अंगहरु निष्ठापूर्वक क्रियाशील भए भनेमात्र सम्बृद्धि आँउछ । अदालत अरु अंगको पनि काम कारवाही पुनरावलोकन गर्ने संस्था हो । न्यायालयको विकल्प हुँदैन । न्याय सम्पादन गर्दा न्यायले जित्नु पर्दछ । न्याय मर्यो भने विश्वास पनि मर्दछ भन्ने तर्फ सबैले सजगता अपनाउुनु पर्दछ । अदालतले कानून र न्यायका सिद्धान्त छोड्नु हुँदैन । न्यायका आधारहरु छोड्नु हुँदैन । सवुद प्रमाणको राम्रो मूल्यांकन भएन भने, सिद्धान्त छोडेर फैसला भयो भने त्यस्तो फैसलाको आलोचना हुन्छ । त्यसैले निजी स्वार्थ वा फाइदाका लागि अदालतको प्रयोग हुनु हुँदैन ।

कानून व्यवसायीको संख्यात्मक बृद्धि राम्रो देखिन्छ । क्षमताको हिसावल पनि राम्रा वकील आएको देखिन्छ । यो सुखद पक्ष हो । नयाँ पुस्तालाई मेरो सन्देश छ ः कानून व्यावसायमा न्याय र आत्माको सम्बन्ध हुनु पर्दछ । कसैलाई पनि अन्यायमा पर्न दिनु हुँदैन । शुरु तहमा अन्याय भएमा माथिल्लो तहबाट सचिन्छ । माथिल्लो तहमा अन्याय पर्यो भने न्याय मात्रै मर्दैन । अन्यायमा पर्ने मान्छे पनि मर्दछ । अदालतको विश्वास पनि मर्दछ । यो विषयमा नयाँ पुस्ता सचेत हुनु पर्दछ ।

मैले मेरो साठी वर्षको कानून व्यवासायको कार्यकालमा कहिल्यै अनैतिक काम गर्नु परेन । महान्यायाधिवक्ताको भुमिका निर्वाह गर्दा पनि कानून र न्याय सिद्धान्तको आधारमा गरेको थिएँ । कुनै पनि सँस्थालाई सबल र गतिशील बनाउन राम्रो र निष्ठावान नेतृत्व आवश्यक पर्दछ । लोकतन्त्रमा सबै विषय पारदर्शी हुन्छन् । त्यसैले सार्वजनिक जीवनमा बस्नेहरुका कार्य कुकार्य सबै प्रकट भएका हुन्छन् । हामीले राम्रालाई राम्रो र खरावलाई खराव भन्न सक्नु पर्दछ । राम्रा मान्छेलाई नेतृत्वमा ल्याउने वातावरण बनाउनु पर्दछ ।

राजनीतिक अंगको कामलाई परीक्षण गर्नु पनर््े न्यायपालिकामा राजनीतिको प्रतिछाँया पर्ने दिनु हुँदैन । समाजमा विकास भएका कुविचार र कुसँस्कारको प्रभाव न्यायालयमा पर्ने दिनु हुँदैन । दूरदृष्टि र निष्ठा एवम् समर्पणले नै सँस्थाको उचाइ बढ्ने हो । न्याय व्यक्तिगत संवेदनाको विषय मात्र होइन । यो नागरिक सर्वोच्चताको धरोहर हो । सबैले मिलेर यो धरोहरलाई उचो बनाआँै । न्यायिक क्षेत्रमा काम गरेका व्यक्तिले गर्वसँग आफ्नो पहिचान कायम गर्न सकुन् । न्यायालयको आस्थाको दियोमा कुनै पनि बाहनामा अन्यायको झोका पर्न दिनु हुँदैन । म यो अवसरमा यहाँहरु सबैमा स्वतन्त्र, सक्षम, निष्पक्ष र जनताको विश्वास एवम् पहँुच कायम भएको न्यायालयको स्थापनाका लागि क्रियाशील हुन आग्रह गर्दछु । पुनः एक पटक मलाई सम्झिएर सम्मान गर्ने नेपाल कानून व्यावसायी परिषद र यसको नेतृत्व गरिरहनु भएका माननीय महान्यायाधिवक्ता श्री अग्नि प्रसाद खरेल र उहाँको टिमप्रति हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु ।

तस्वीरः नारायण प्रसाई