संरक्षणवादी रामप्रीत यादव अर्थात् जङ्गल बाहिरका महसुर बाघ

पानी पानी थियो । जमिनभरि पानी । आकशाभरि पानी । साउने झरी निरन्तर थियो । बाटा घाटा जलमार्ग झैं भएका थिए या हिले बाटो बनेका थिए । खोलाहरु बढेर बढेमान थिए । जङ्गल निथ्रुक्क भिजेको थियो । म चितवनमा थिएँ । चितवनको पनि जङ्गल चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज भित्र थिएँ । गैडा, हात्ती, मृगहरु । पंंक्षीहरु । सबै वर्षाको पानीले रुझेका थिए । बन, बुट्यान नुहाउन पाएर दङ्ग थिए, टल्किरहेका थिए ।

नारायणी नदी वारपार देख्न नसकिने गरि बढेको थियो । राप्ती खैरो भएर उर्लिरहेको थियो । सिङ्गो आकाश बादल बनेको थियो । यस्तोबेला म चितवन निकुञ्ज पुगेको थिएँ । मलाई वर्खायामकै चितवन अवलोकन गर्नु थियो । भोग्नु थियो । अनुभव गर्नु थियो ।
अघिल्लो साँझ म चितवन निकुञ्जको हेड क्यार्टर कसरा पुगेको थिएँ । राप्तीमा नाउ तरेर म कसराको त्यो बन तथा वन्यजन्तु संरक्षण शिविरमा पुगेको थिए । वर्षा त्यसबेला पनि निरन्तर थियो । वास्तवमा मैले काठमाडौं छाड्दा पनि आकाशबाट पानी झरीरहेकै थियो ।
कसरा । उनी हाफ पाइन्ट र छत्रे टोपी अनि गम बुटमा थिए । यसअघि पनि उनको र मेरो भेटघाट भएकै हो । अग्लो ज्यान । कालो वर्ण । ग्वालाका सन्तान । हँसीलो अनुहार । उनलाई मैले सँधै जङ्गलमै भेटे । जङ्गलमै सङ्गत भयो । त्यो साँझ पनि जङ्गलभित्र झरीभेट भयो । वास्तवमा उनी मलाई नै पर्खेर बसेका थिए । उनलाई भिजेको निकुञ्ज देखाउनु थियो । उनको आत्मियता सँधै प्रशंसनीय छ । स्वागत गर्ने कला उनमा निपुर्ण छ ।

हामी उनको अफिसमा गएनौं । हामीले फोनमै वाचा गरेका थियौं । यसपालीको भेट जङ्गली बनाउने । अनौपचारिक बनाउने । धेरै छाप्न नहुने, लेख्न नहुने बनाउने । ‘अफ दि रेकर्ड’ जङ्गल यात्रा गर्ने ।

हामीले त्यसै ग¥यौ । बेलुका उनले एकतर्फी घोषणा सुनाए, हातीसार बनपुजामा जाने । यही घोषण पश्चात् हामी राप्ती किनारको गेष्टहाउसमा झरीको आनन्द लिदै रात अबेरसम्म गफिएर बस्यौ । बन जङ्गल, बन्यजन्तु, चराचुरुङ्गीका कुरा सुनाउन पाएपछि उनी वेलगाम हुन्छन् । सुनी दिने भए पुग्छ । वास्तवमा सुनेर मात्रै हुँदैन । बुझिदिने भए पुग्छ ।

उनले वास्तवमा जीवनको सबै कालखण्ड जङ्गलमै बिताए । बन र बन्यजन्तकै लागि बिताए । अहिले जीवनको उत्तररार्धमा पनि उनी जङ्गलकै आसपास छन् । त्यहीँ घाम बसाएका छन् । चितवन छाडनन्, छाडेका छैनन् ।

म कुरा गर्दैछु तिनको, उनी हुन ’रामप्रीत यादव’ । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज वरपर बस्ने बासिन्दाहरु उनलाई जङ्गलका रक्षक र भीष्मपितामह ठान्छन् । कोही कोही त ‘चितवनको जङ्गलभित्र एउटा बाघ बस्छ, अको बाहिर बस्छ, बाहिर बस्ने बाघ चै, ’रामप्रीत’ हुन भन्ठान्छन् ।

हाम्रो पहिलो भेट पनि जङ्गलमै भयो । म कान्तिपुरमा काम गर्थें । नेपाल वातावरण पत्रकार समूहको सक्रिय सदस्य थिएँ । बन, वातावरण र वन्यजन्तु मेरा समाचारका मुल विषय हुन्थे । गैंडा चोरी शिकारका बारेमा समाचार खोज्न थालेँ । नेपालमा पाइने एकसिङ्गे गैडा चोरी शिकार चरम चुलीमा थियो । खोज्दै जाँदा यसको औपचारिक व्यापारमा दरबार पनि संलग्न भएको दस्तावेजहरु फेला परे । म त्यतिवेलासम्म जङ्गलको खबर शहरमै बसेर खोजीरहेको थिएँ ।

’जङ्गल नै नछिरी जङ्गलको खबर, के खबर, प्रतीक जङ्गलको कुरा लेख्न जङ्गल भोग्नुपर्छ, महशुस गर्नुपर्छ’ मेरो जङ्गल(गैडा) खबरको मुख्य स्रोत र मित्र स्वर्गीय डा. प्रल्हाद योन्जनले मलाई आफ्नै कार्यालय कुमारीपाटी बोलाएर व्यंग्य वाण, अचुक सूत्रमाला पहिराइ दिए । अनि मेरो जङ्गल छिर्ने हुटहुटी दन्दनी बलेर मलाई पोल्न थाल्यो । हुन त यस अघि नेपालगन्जमा छँदा बाँके जिल्लाको बन क्षेत्र मज्जाले चहारेको थिएँ । जङ्गल भनेको रुखका बुटा, बन क्षेत्र, घासपासमात्रै हो भन्ने मलाई महशुस भएको थियो । तर डा. योन्जनले मनिसको गाउँ, शहर भएजस्तौ वन्यजन्तुको पनि आ–आफ्नो बासस्थान हुन्छ भनेर मेरो ज्ञानको चार ढोका खोलीदिए । उनैले चितवन निकुञ्जको बारेमा लामो लामो वैज्ञानिक वर्णनहरु आफ्नो दुईकोठे घरेलु अफिसमै मगमा कपी पिलाउँदै मलाई सुनाएका थिए । मेरो जिवविज्ञान सम्बन्धी आधारभुत ज्ञान, जुन मैले बिर्सिसकेको थिएँ, उनैले व्यूँताइदिए । अनि चितवन र रामप्रीत एकअर्काका पर्यायवाची हुन भनेर परैबाट उनले कहिल्यै नभेटेको, नचिनेको रामप्रीत यादवसित एकतर्फी परिचय गराएका थिए ।

यो परिचय पछि गएर मलाई खुब काम लाग्यो । चितवन जङ्गलको भित्र भित्रसम्म पस्ने मेरो हुटहुटी मैले कान्तीपुर दैनिकमा लगातार गैडा उपहार र त्यसका पछाडि दरबारीया पैसाको खेलोका बारेम लेखेको समाचारकै कारण पुरा भयो । वास्तवमा नेपालको वन्यजन्तु रिपोर्टिङमा त्यो माइलस्टोन नै मान्नुपर्छ । त्यही समाचारका कारण नोपलमा गैडाको संख्या कति छ भनेर यकिन गर्न सरकार तयार भयो । तत्कालको सरकारले गैडा गणनाको घोषणा ग¥यो । ‘काउन्ट राइनो ९४’ । यही कुरा मियो बनेको थियो, मेरो रामप्रीत र मेरो भेटघाटको । अरु पनि पत्रकार मित्रहरु थिए । त्यो भेटघाटमा । अर्थात्, सामूहिक भेटघाट थियो । तर डा. योन्जनका कारण मैले बाजी मारेँ । किनभने मसित उनका बारेमा, उनको कामका बारेमा थप सूचना थिए । जसलाई ‘म तपाईको बारेमा जान्दछु’ भनेर पस्किएँ जसले हामीलाई नजिक्याउने काम ग¥यो । वास्तवमा काउन्ट राइनो ९४ पछिमात्र थुप्रै पटक गैडा गन्ने काम भयो । गैडाको संख्यामा पनि संसारले तारिफ गर्नेगरी बृद्धि भयो ।

रामप्रीत सप्तरीमा जन्मे । यादव, ग्वालाका सन्तान । घरभरि त्यही माहौल थियो । तर उनी गोठालो बने । चितवन जङ्गलको । उनी गोठालो थिए, त्यहाँ पाइने गैडा, बाघ, हाती, भालु, मृग, गोही, घडियाल अनि अनेकन जातका पक्षीहरुको । उनले जीवनको सम्पूर्ण सक्रिय कार्यकाल त्यही गोठालो जीवनमा बिताए ।

घर, परिवार, छोराछोरी । रमाइलो, चाडपर्व । सबथोक उनको सरकारी गोठालो नौकरीमै बित्यो । उनी वास्तवमा यसलाई नोकरी ठान्दैनन, “यो मेरो कर्म हो, धर्म हो” उनले एकचोटी मलाई यसै भनेको अझै याद छ ।

चितवनको जङ्गल पहिला राजा, राजपरिवारको शिकार आरक्ष थियो । राजा र उनका परिवार शिकार गर्न राजधानी काठमाडौंबाट चितवन झर्थे । धीत मरुन्जेल शिकार खेल्थे र फर्कन्थे । यही काम राणा शासनकालभर श्री ३ हरुले गरे । बेलायती राजा किङ्ग जार्ज फोर्थलाई शिकारको रमझममा भुलाउन, रमाइलो गराउन, कुटनीतिक चालका रुपमा पनि चितवनकै जङ्गल चन्द्र शम्सेर उपयोग गरेका थिए । अर्थात्, मूलतः चितवनको जङ्गल जङ्गली प्राणी हत्या वा भनौ राजर्सी शिकारकै लागि भनेर स्थापित थियो । प्रख्यात थियो । प्रजाले त्यहाँ छड्क् आँखाले पनि हेर्न पाउँदैन थिए । “शायद यही कारणले पनि चितवनको जङ्गल बचेको थियो”, भेटघाटकै क्रममा एकचोटी डा. प्रल्हाद योन्जनले अड्कल काटेको थिए । जुन मलाई पनि सही लागेको थियो ।

त्यही चितवनको जङ्गललाई अन्तरराष्ट्रिय मान्यता अनुरुपको राष्ट्रिय वन्यजन्तु निकुञ्ज (वाइल्डलाइफ नेसनल पार्क) बनाउने अवधारणा कागजी रुपमा तयार पारिने भयो । यो सन् सत्तरीको दशकको कुरा हो । यही कागजी निकुञ्जको साँधसिमाना तय गर्ने, रेखाङ्कन गर्ने कामको मुख्य जिम्मेवमरी त्यसबेलाका फरेष्टर कर्ण शाक्य र विभागका अधिकारी विश्वनाथ उप्रेतीले पाए । सिमाना छुट्याउन नाप्नुपर्ने इन्चीटेपको फिता बोकेर कुदी हिडने जिम्मेवारीबाट रामप्रीत चितवनको जङ्गल छिरेका हुन । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज घोषणा भएर अन्तरराष्ट्रिय पहिचान सहितको एकसिङ्गे गैडा संरक्षणको काममा एक नम्बर भइसकेको छ । रामप्रीत पनि अहिलेसम्म चितवन जङ्गल सरसङ्गतबाट टाढीन सकेका छैनन ।

त्यस दिन साँझ कसरा पुगेका हामी मध्यरातसम्म त रामप्रीतसितै गफिदै थियौं । मेरो उनीसंगको पटक पटकको भेटघाट हरेक पटक रोचक हुन्थ्यो । त्यो रात पनि अबेरसम्म झमझम पानी परिरहेको थियो । राप्ती बौलाएर वेतोड, भयाङ्कर आवाज सहित हाम्रै किनारबाट बगिरहेको थियो । हामी राप्ती किनारमै बनेको निकुञ्जको अग्लो पाहुना घरमा बसेर राप्तीकै बारेमा कुरा गरिरहेका थियौं । वास्तवमा चितवन निकुञ्जलाई छुने ठूलो, पानी सभ्यता भएको नदी नारायणी हो । रामप्रीत मलाई राप्ती र चितवन निकुञ्ज नङ मासुको सम्बन्ध भएको सम्झाउँदै थिए । राप्ती नदीको त्यहाँ बसोबास गर्ने मानव बसोबास, प्राणीका लागि आवश्यक जलसम्पदा सम्बन्धका बारेमा बुझाउँदै थिए । “नारायणीको पानी राप्तीमा होइन, राप्तीको पानी नारायणीमा मिसिन्छ”, उनी बुझाउँदै थिए । हुन पनि हो, मकवानपुर जिल्लामा पर्ने निकुञ्जको भूभाग चोपल्दै, चितवनमा पर्ने निकुञ्जको झण्डै आधा भूभागसित राप्तीको मितेरी साइनो छ । वर्षामा उ जलमग्न हुन्छिन । ठाउँ ठाउँमा दुख पनि दिन्छिन् । जङ्गल भित्र पनि भेल बनेर पस्छिन । तर बाँकी अत्यधिक समय प्राणीको आश्रय स्थल बन्छिन् । गैडा आहाल बस्छ । बाघ पानी खान आउँछ । यसको साँधमा उम्रने घाँसपातहरु गैडा र बाघका आहारा हुन्छ । चरा चुरुङ्गीहरु जल चरन गर्छन् । किनाराको बालुवामा खेल्छन् । टाढा टाढाबाट चितवन निकुञ्ज हेर्न पुगेका बाह्य तथा आन्तरिक पर्यटक पनि राप्ती किनारमै बसे सूर्यस्त हेरेर मुग्ध हुन्छन् ।

भोलिपल्ट विहान हामीलाई हातीसार जानु थियो । बनपुजामा पनि निमन्त्रणा छ । विहान भयो । हामी उठ्दा नउठ्दै, रामप्रीत तयारीका साथ हामीलाई लिन आइसकेका थिए । राप्ती निकै ठूलो बनेर गड्गडाहट सहित बगिरहेको थियो । हामी हातीसार केन्द्र (हात्ती प्रजनन केन्द्र) पुग्दा बनपुजाको पूर्ण तयारी थियो । रामप्रीत बनपुजामा बसे । हामी पुजाको दर्शक बन्यौ । करीब एक घन्टामा पुजा सकियो । बनपुजा भएकोले, आज त्यहाँ हात्तीहरुलाई विशेष भोजको आयोजना गरिएको थियो । सबै हात्तीहरु खुसी पार्नु थियो । सबै लस्करै पलेंटी कसेर बस्यौं । उनीहरुकै खुसीयालीमा हामीले बनपुजाको बनभोज खायौं । जङ्गलका हाकीम रामप्रीत, म, अनि थारु माउते र स्याहर सुसारेहरु । अनि केराका पातमा खसीको मासु झोल र भात धीत मरुन्जेल खाइयो । वास्तवमै मेरो जीवनकै सक्कली बनभोज यो पहिलो थियो ।

बनपुजा र बनभोज सिद्धिएपछि, रामप्रीत एउटा हात्तीमा चढे । मलाई छुट्टै एक्लो हात्तीको व्यवस्था उनैले गरिदिएका थिए । म चढेको हात्तीको वीरेन्द्र वा दिपेन्द्र नाम थियो । हातीसारका सबैजसो हात्तीको नाम दरवारिया नै हुने गर्थे त्यसताका । अनिसँगै अर्को आमा हात्ती आफ्ना दुई वच्चा सहित थियो । समग्रमा एउटा हात्ती, माउतेहरु र हाम्रो एउटा टोली नै थियो ।

हामी वर्षात्को वा वर्षात् पछिको जङ्गल हेर्न निस्केका थियौं । हामीलाई हिजो राती अजंगको आवाज सहित गड्गडाएर बगेको राप्ती पारी जानु थियो । वर्षे भेल बगेको राप्ती तर्नु थियो । जसका लागि हामीले हाम्रो वहान हात्तीलाई बनाएका थियौं । रामप्रीतको हात्ती अघि अघि लाग्यो, मेरो पछिपछि । अनि हुर्कीसकेका छावा सहित आमाहरु सँगसँगै । म चढेको हात्तीका माउतेले मलाई खुसुक्क सुनाए, “यिनको तलीम शुरु भयो ।” वास्तवमा हामीसित हिँडेका छावा त तालीममा पो हिडेका रहेछन् । उनीहरुका तालीमे थिए, तिनकै आमाहरु ।

निकुञ्जको जागिर सरकारी थियो। सिद्धियो। रामप्रीतले सरकारी जागिरबाट अवकास पाए । तर संरक्षणको कामका लागि रामप्रीतले कहिल्यै अवकास लिएनन्। उनी नेपालमा वन्यजन्तु संरक्षणका जीउँदो अभिलेख हुन। ज्ञानको भण्डार हुन। पढेर नसकिने, सुनेर नरित्तिने सिङ्गो दस्तावेज हुन। उनी अझै पनि संरक्षणका बारेमा नयाँ अनुसन्धानका गतिवधि र कार्यक्रमहरुमा आफ्नो अनुभव साटेर हिँडिरहेकै हुन्छन्। अगुवा संरक्षण कार्यकर्ता भएर हाँजिर हुन्छन् । संरक्षणको पर्याय रामप्रीत यादव आफैंमा संरक्षण योग्य छन्।

रातभर परेको पानीले राप्ती वारपार जलमग्न त छँदै थियो, बहावको तीव्रतामा पानी भित्रको करेन्ट पनि उच्च थियो । त्यसैदिन थाह भयो, हाती बनको बुल्डोजर हुँदोरहेछ । हामी राप्ती तर्दा नदीको पानी हात्ती डुबाएर मेरो पनि कम्मरसम्मै आइपुगेको थियो । तर उसले सुँढ मात्र बाहिर निकाल्न पायो भने जसरी पनि खोला पार लगाउँदो रहेछ । लगाइ छाड्यो, आमाहरु चैं त्यत्रो बहाव भएको नदीको पानीलाई छेकानो लगाउँदै छावालाई अघि हिड्ने बाटो बनाउँदै आफू पनि राप्ती पारी पुगे, तिनलाई पनि पु¥याए । नदी यात्राको यो दृश्य मेरो दिमाग अमिट छ । स्मरणमा ताजा छ ।

जे होस, त्यस्तो साउने भेलमा हामी सबै कुनै अनिष्ट बिना राप्ती पारी जङ्गल किनार पुगिसकेका थियौं । जङ्गल सँधै झै सुनसान थियो । रातभर परेको पानी, निथ्रुक्क भिजेका केही गैडा रुखहरुका बीचमा उभिइरहेका देखिए । उनीहरु भिजेको जङ्गल भित्र ओभानो पाखो खोज्दै थिए कि जस्तो मलाई लागेको थियो । अरुवेला पनि सक्रिय रहने अन्य प्राणीहरु मैले देखिन । रुखका फेदमा, पानीबाट अलिकति जोगिने ठाउँमा ती बसेका थिए । जङ्गलमा खासै जीवन थिएन । हामी त्यहस् हेर्न गएका थियौं । मेरो योजनामा पनि वर्षाका बेला बन जीवन हेर्ने नै थियो । पानीले जलाशय बनाएको हिलो मैदानमा केही वन्यजन्तुहरु खेलिरहेको जस्तो देखिन्थे । तिनमा मृग, हरिण अनि बँदेलहरु मैले देखेँ । करीब तीन घन्टा जङ्गल यात्रा पछि हामी सौराह फर्कियौं ।

जङ्गल अवलोकनमा देखेका कुरामा छलफल केन्द्रित भयो । यसपछि मात्र रामप्रीतले सुनाए, “यसबेला वन्यजन्तु चोरी शिकार गर्नेहरु अझ सक्रिय हुन्छन्, गस्ती अझ चनाखो र तेजा बनाउनुपर्छ । रात दिन भन्न पाइदैन” । थाहै नपाइकन मैले वन र वन्यजन्तु संरक्षणमा उनको लगाव, कटिवद्धता आफ्नै आँखाले देखेर आइसकेको रहेछु । कामलाई धर्म मान्ने रामप्रीत मलाई अध्यात्मिक गुरु झंै लाग्यो । थाहै नदिइ, काममा रमाउन सिकाइसकेका रहेछन् । उनीसित जङ्गल घुम्दा प्राय यस्तै हुन्थ्यो । अरुका लागि देख्दा रमाइलो गरिरहेको जस्तो । तर उनी पेशेवर वन्दुकधारी चोर शिकारीको निगरानीमा ज्यानको वाजी मारेर हिडरिहेका हुन्थे । हामी उनको पछाडि संरक्षणको काम कति कठोर, अप्ठयारो, दत्तचित्तले लाग्नुपर्ने खालको रहेछ भनेर उनलाई नियाली रहेका हुन्थ्यौं । यस्ता बन र वन्यजन्तु अवलोकनका लुकामारी थुप्रै पटक भए । जहाँ म र रामप्रीतसँगसँगै थियौं ।

एकपटक उनलाई अबुझ सरकारले काठमाडौं सरुवा गरेको रहेछ । हाम्रो भेट उनकै कार्यथलो बबरमहल नजिक भएको थियो । चिया खाने निहुँ बनाएर हामी गफिन बस्यौं । रामप्रीतको हालत एक घन्टाको भलाकुसारीमा बनको बाघलाई चिडियाखानामा कैद गरेर राखेको जस्तो मैले अनुभूति गरेँ । उनका प्रत्येक हाउभाउ, कुराकानीबाट मलाई त्यस्तै महशुस हुन्थ्यो । तर ती दिन धेरै लम्बिएनन् । उनी फेरि आफ्नो जङ्गल राजमा फर्किहाले ।

निकुञ्जको जागिर सरकारी थियो । सिद्धियो । रामप्रीतले सरकारी जागिरबाट अवकास पाए । तर संरक्षणको कामका लागि रामप्रीतले कहिल्यै अवकास लिएनन् । उनी नेपालमा वन्यजन्तु संरक्षणका जीउँदो अभिलेख हुन । ज्ञानको भण्डार हुन । पढेर नसकिने, सुनेर नरित्तिने सिङ्गो दस्तावेज हुन । उनी अझै पनि संरक्षणका बारेमा नयाँ अनुसन्धानका गतिवधि र कार्यक्रमहरुमा आफ्नो अनुभव साटेर हिँडिरहेकै हुन्छन् । अगुवा संरक्षण कार्यकर्ता भएर हाँजिर हुन्छन् । संरक्षणको पर्याय रामप्रीत यादव आफैंमा संरक्षण योग्य छन्।